भाषण करताना आपले भाषण प्रभावी व्हावे यासाठी निवेदकाने काही पथ्ये पाळायची असतात. त्याचप्रमाणे, वक्त्याच्या काही जबाबद-याही असतात. भाषण करत असताना त्यात काय असावे आणि काय टाळावे याचाही विचार केलेला असावा. या सगळ्याची सविस्तर माहिती आपल्याला 

ग्राहकराजा प्रशिक्षण कार्यक्रमात अजित वाराणशीवार सरांच्या

 केलेल्या रसाळ, ओघवत्या वाणीतून या व्याख्यानमालेत ऐकायला मिळाली. त्यांच्या व्याख्यानातील काही महत्त्वाचे मुद्दे इथे संक्षिप्त स्वरुपात मांडण्याचा हा एक छोटासा प्रयत्न!

भाषणकला

(श्री. अजित वाराणशीवार)

      ‘भाषणकला’ हा विषय ऐकला आणि असे वाटले की अरे वा अगदी सोपा विषय आहे. न नाही, भाषण करता येणे ह देखील एक कला आहे त्यामुळेच यला ‘भाषणकला’ असे म्हटले आहे. मला वाटत की आपल्याकडे जे अनेक थोर संत होऊन गेले उदा. नामदेव, तुकाराम, गाडगेबाबा, ज्ञानेश्वर..... अगदी कुठलाही संत डोळ्यासमोर आणा... मला वाटत की, हे सगळे उत्तम भाषण करणारे वक्तेच होते. कारण भाषण करण्यासाठीचे सगळे गुण त्यांच्यात एकवटलेले आपल्याला दिसतात. अजित सरांनी जे जे मुद्दे सांगितले ते ते सगळे यांच्या ठायी आपल्याला दिसू शकतात आणि म्हणूनच समाज उद्धाराचं, समाज साक्षरतेचं काम प्रभावीपणे हे सगळेजण करू शकले. कसे ते आपण पुढे बघू या.

भाषण करताना आपले भाषण प्रभावी व्हावे यासाठी निवेदकाने काही पथ्ये पाळायची असतात. त्याचप्रमाणे, वक्त्याच्या काही जबाबद-याही असतात. भाषण करत असताना त्यात काय असावे आणि काय टाळावे याचाही विचार केलेला असावा. या सगळ्याची सविस्तर माहिती आपल्याला अजितसरांच्या केलेल्या रसाळ, ओघवत्या वाणीतून या व्याख्यानमालेत ऐकायला मिळाली आहे. त्यांच्या व्याख्यानातील काही महत्त्वाचे मुद्दे इथे संक्षिप्त स्वरुपात मांडण्याचा हा एक छोटासा प्रयत्न!

      सर्वात प्रथम आपण बघूया की भाषण करणारा वक्ता कसा असावा? कारण कार्यक्रमाचा सर्व डोलारा हा वक्त्यावरच अवलंबून असतो. त्यामुळे भाषणकर्त्याच्या अंगी नेमके कोणते गुण असावेत ते आपण बघू या.

निवेदक कसा असावा :

१.      निवेदकाची देहबोली.  

२.      निवेदक ‘प्लस्टिक मोल्ड’ सारखा असावा.

३.      निवेदक काचेसारखा पारदर्शी असावा

४.      सर्व जात, धर्म, भाषा, प्रांत यांचा आदर करणारा असावा.

५.      दुस-याच्या विचारांचा आदर करणारा असावा.

थोडक्यात, वक्ता हा प्रसन्न, हस-या चेहे-याचा असावा. त्याने भाषण करताना खूप हातवारे करणे किंवा अगदी मख्ख, स्तब्ध उभे राहून निवेदन करणे टाळले पाहिजे. वक्त्याची नजर चौफेर फिरत असावी. त्यामुळे श्रोत्यांना वक्ता आपल्याकडे बघतो आहे, आपल्याशी बोलतो आहे असे वाटते,  वक्त्याशी त्यांची नाळ पटकन जुळली जाते. निवेदक हा ‘प्लस्टिक मोल्ड’ सारखा असावा म्हणजेच कार्यक्रमाच्या वेळी अचानक काही प्रसंग तिथे घडला, किंवा आयत्यावेळी काही बदल झाला त्री त्याचा अतिशय चतुराईने, खुमासदारपणे आपल्या भाषणात उल्लेख करून श्रोत्यांना खिळवून ठेवने त्याला जमले पाहिजे, त्यामुळे आयत्यावेळी वक्त्याला आपल्या भाषणात हवा तसा बदल त्याला करता येणे आवश्यक आहे. आपल्या भाषणाला त्याने स्थल-काल-प्रसंगानुरूप वेगवेगळे आयाम देणे आवश्यक आहे. त्याचप्रमाणे तो काचेसारखा ‘पारदर्शी’ असावा. त्याने कोणताही पूर्वग्रह मनांत धरून भाषण करू नये. ‘स्व’ मताला प्राधान्य देऊन तेच कसे बरोबर आहे असे दाखवण्याचा प्रयत्न करु नये. तो सर्व धर्म, जाती, भाषा, प्रांत यांचा आदर करणारा असावा. दुस-यांच्या मताचाही आदर करून आपल्या मताची योग्य शब्दांत मांडणी करता येणारा वक्ता हा खरं श्रेष्ठ वक्ता असे म्हणायला हरकत नाही. पण हे करत असताना वक्त्याने आपल्या मताबद्दल आग्रही नसावं व असा समन्वय साधणे अत्यंत आवश्यक आहे.

      भाषणकर्त्याचं बोलणंहे अगदी साखर पेरणीप्रमाणे असावं. म्हणजेच वक्ता आपल्या भाषणातून जे काही बोलतो आहे त्याचं वजन, त्याची छाप समोरच्या श्रोत्यांवर पडली पाहिजे. भाषणाची मांडणी सोप्या भाषेत, दैनंदिन व्यवहारातील उदाहरणांसह, अभ्यासपूर्ण असेल तर वक्त्याचे भाषण अतिशय प्रभावी होऊ शकते. 

      आत्ता आपण बघितले की भाषण करणारा वक्ता कसा असावा. आता आपण बघूया की वक्त्याचे भाषण कसे असावे.  

भाषण करतांना हे लक्षात ठेवावे.

·         निवेदन सचित्र आसवे.

·         सूत्रसंचालनाची मांडणी सोप्या पद्धतीची असावी.

·         व्यक्तीला मोठे करण्याचा प्रयत्न असावा.

·         वेदनादायी निवेदन नसावे.

·         पांचटपणा नसावा.

·         कोणत्याही व्यंगावर भाष्य नसावे.

·         थोरांच्या विचारांवर भाष्य नसावे.

·         पाल्हाळ नसावे, रटाळ नसावे.

      या वरून आपल्याला असे लक्षात येते की, भाषण हे सचित्र असावे. म्हणजेच, वक्ता भाषण करत असतांना श्रोत्यांच्या डोळ्यासमोर तो प्रसंग, ते स्थळ उभे राहिले पाहिजे. एवढे प्रभावी भाषण करण्याची ताकद वक्त्यात असणे गरजेचे आहे. अतिशय सोप्या शब्दांत, ओघवत्या वाणीत विषयाची मांडणी करणे आवश्यक आहे. आपल्याकडे संत परंपरा खूप मोठी आहे. परंतु ज्याप्रमाणे कोणत्याही संताने अवजड, बोजड, अलंकारिक भाषा न वापरता साध्या, सोप्या, अगदी अडाणी माणसालाही कळेल अशा शब्दांत वाड्मयाची निर्मिती केली त्याचप्रमाणे भाषणाची भाषा सोपी सरळ असेल तर श्रोतृवर्गदेखील भाषणात रममाण होतून जातो. आजही ज्ञानेश्वरी वर पी.एच.डी. करणारे अनेक जण आहेत कारण आतिशय सोप्या, बोली भाषेत ज्ञानेश्वरांनी ती लिहिली आहे त्यामुळे ती अगदी अशिक्षित माणसाला देखील कळायला सोपी जाते. याबरोबरच वक्त्याच्या भाषणात आत्मप्रौढी नको. स्वत:ला, स्वमताला, अतिम्हत्त्व दिले जात नाहीये ना, याकडे बारकाईने लक्ष असणे व या गोष्टी कटाक्षाने टाळणे अत्यावश्यक असते. वक्त्याने आपल्या भाषणातून कार्यक्रम ज्या संस्थेचा, व्यक्तीचा असेल तिला मोठे करणे आवश्यक असते.

      भाषण करतांना वक्त्याने ते वेदनादायी करू नये, म्हणजेच खूप खोचक बोलणे वा कुणाच्या तरी शारिरीक व्यंगावर टीका करणे, पांचट विनोद करणे या गोष्टी टाळायला हव्यात. थोर व्यक्तींच्या विचारांवर वक्त्याने ‘स्व’ मतांचे प्रदर्शन करणे टाळले पाहिजे.

भाषणाची पथ्ये :

१.      भाषा

२.      वाणी

३.      श्रोत्यांना गृहीत धरु नये

४.      दुस-यांच्या विचारांचा आदर

५.      एकेरी उल्लेख नकरता आदरयुक्त उल्लेख असावा

 

भाषणकर्त्या वक्त्याची वाणी शुद्ध असावी. कर्त्याचा अक्षरांचा उच्चार स्पष्ट असावा. ‘श’, ‘ष, ‘स’, ‘न’, ‘ण’, ‘ल’, ‘ळ’ यासारख्या अक्षरांचे, ‘पाणी’, ‘आणि’ अशा सारख्या शब्दांचे उच्चार स्पष्ट असावेत. शब्दांची निवड, मांडणी ही सोपी असावी. फार अवघड, अवजड शब्द न वापरता सोप्या परंतु चपखल शब्दांची निवड करावी. भाषण करतांना खूप मोठी, लांबलचक वाक्यरचना न करता छोटी छोटी वाक्य असावीत. शैलीदार वाक्यरचना जरूर असावी परंतु, जसे आपण सण - समारंभालाच दागिने घालतो त्याचप्रमाणे आवश्यक तेथेच शैलीदार वाक्यरचना असावी. वक्त्याची वाणी ही मधुर, रसाळ व विनम्र असावी. अजितसरांनी सांगितल्याप्रमाणे ती ‘गुळगुळीत रस्त्या’ प्रमाणे असावी म्हणजेच ओघवती, सहज, सोपी असावी. कोणत्या शब्दावर किती जोर, वजन द्यायचे याचे ज्ञान वक्त्याला असावे. ‘मधाळ’ वाणीमुळे आपले भाषण ‘रटाळ’ होत नाहीये ना याचे भान वक्त्याला असावे. भाषण करतांना वक्त्याने श्रोत्यांना अजिबात गृहीत धरू नये. त्याचप्रमाणे कोणत्याही व्यक्तीसंदर्भात बोलतांना एकेरी उल्लेख न करता आदरयुक्त उल्लेख करावा.

भाषणकर्त्याच्या जबाबद-या :

१.      अभ्यासपूर्ण भाषण असावे

२.      पाल्हाळ न लावता भाषण वेळेत संपविणे

३.      परिस्थितीचे भान

४.      विशेषणांचा वापर

भाषणाच्या आधी वक्त्याने संयोजक अथवा नियोजकांकडून पुरेसा अवधी मागून घेऊन त्या कार्यक्रमाची संपूर्ण रूपरेषा, संस्था / व्यक्तीसंदर्भातील संपूर्ण माहिती समजावून घेणे, तो कार्यक्रम करण्यामागचा विचार, भावना काय आहेत हे लक्षात घेऊन त्याचा पूर्ण अभ्यास करून स्वत:च्या हस्ताक्षरातील टिपणी काढून मग कार्यक्रमासाठी सज्ज व्हावे.

आपले भाषण लांबत असेल तर ते वेळेत कसे पूर्ण करता येईल यासाठीची समयसूचकता व अनुभव वक्त्याकडे असणे आवश्यक आहे. कार्यक्रम खूपच कंटाळवाणा होत असेल तर त्यात आपल्या भाषणाच्या माध्यमातून खुमारी कशी आणता येईल, त्यासाठी कशाप्रकारे भाषण  करणे आवश्यक आहे, कोणते मुद्दे मांडणे योग्य ठरेल यासाठीची समयसूचकता वक्त्याकडे असणे आवश्यक आहे. भाषणामध्ये विषयाची मांडणी करतांना कार्यक्रमाची रंगत वाढवण्यासाठी प्रसंगानुरूप किस्से, कविता, चुटकुले, सुभाषिते, चारोळ्या यांची योग्य तिथे व योग्य प्रमाणात पेरणी करावी. भाषणातील किस्से, कविता, चुटकुले यामुळे भाषणाचा गाभाच हरवणार नाही ना याकडे वक्त्याने लक्ष द्यावे. अजितसरांनी वर्णन केल्याप्रमाणे ‘दोन गावांना जोडणारा पूल’ जसे काम करतो तसेच काम निवेदकाने करणे आवश्य आहे. नेमके, योग्य, अचूक निवेदन करून कार्यक्रम पुढे नेण्यातच निवेदकाचे कौशल्य असते. “मावळा मावळा जोडला महाराष्ट्र धर्म वाढविला” याप्रमाणे वक्त्याला आपल्या भाषण कौशल्याने एक एक श्रोता जोडून आपले विचार त्यांच्यापर्यंत प्रभावीपणे पोचवता आले पाहिजेत.

मंत्र छोटा, तंत्र सोपे, परी यशस्वी  ठरले ते

रीत साधी, शिस्त बांधी कार्य व्यापक उभऊ ते

व्यक्ती व्यक्ती जमवून भवती

जागृत करणे त्या प्रति

मनांत प्रीती,हृदयी भक्ती, सेवा करणे नि:स्वार्थी

हा मंत्र कोणत्याही वक्त्याने उरी बाळगला तर तो वक्ता नक्कीच मोठा होत राहील. त्याला त्याच्या भाषणासाठी कोणत्याही प्रकारे जाहिरात करून, आमिष दाखवून गर्दी कशी होईल याची व्यवस्था करण्याची गरज पडणार नाही. वक्ता लोकांमध्ये जेवढा प्रिय तेवढाच तो मोठा वक्ता !
 

वक्त्याने भाषण करतांना आदरणीय, पूजनीय, परमपूज्य, ऋषीतुल्य अशा विशेषणांचा वापर करतांना काळजीपूर्वक करावा. एखद्या ठिकाणी वक्त्यापेक्षा लहान परंतु समाजात जर त्या व्यक्तीचा अधिकार खूप मोठा असेल तर अशी व्यक्ती असल्यास त्या व्यक्तीला योग्य सन्मान देणे हे वक्त्याचे कर्तव्य आहे.

      मला वाटते या सर्व गोष्टींचा काळजीपूर्वक विचार केळ गेलं तर वक्त्याला भाषण देताना अजिबात दडपण येणार नाही. सुरुवातीला सांगितल्याप्रमाणे ज्ञानेश्वर माउलींनी ही ‘प्रभावी वक्ता’ आहे असे म्हणणे चुकीचे ठरणार नाही. कारण आपण आता वर भाषणकलेसाठी आवश्यक जे जे मुद्दे बघितले ते ते माउलींच्या ठायी आपल्याला दिसतात. इतक्या सोप्या शब्दांत, ओघवत्या, रसाळ वाणीत, दैनंदिन व्यवहारातील शब्द वापरून संस्कृतमधील गीता सांगितली कारण त्यामागे कारणच हे होतं की, समोर बसलेला, समाजातील तळागाळातील, अशिक्षित व्यक्तीपर्यंत पोचून त्याच्यापर्यंत चांगले विचार पोहोचावेत, त्याचं प्रबोधन व्हावं, त्यातूनच समाजाची प्रगती होणार आहे. माउलींनी देखील समाजोद्धारासाठी सोप्या शब्दात मांडणी, दैनंदिन व्यवहारातील उदाहरणे, सचित्र वर्णन, शुद्ध कोणालाही न दुखावणारी वाणी या सगळ्या तंत्रांचाच वापर केलेला आपल्या दिसून येतो.